ولی قهری کیست و چه تفاوتی با حضانت فرزند دارد؟

حتی ممکن است تا به حال واژه ی ولایت را در حوزه ی حقوق خانواده نشنیده باشید؛ و حتی با کلمه “ولی قهری” آشنایی نداشته باشید، اماجالب است بدانید که
از نگاه  قانون مدنی ایران دو نهاد ولایت و حضانت از هم جدا هستند و هرکدام
آثار و تبعات ومختص خود را دارند.

از نگاه قانون مدنی ایران دو نهاد ولایت و حضانت از هم جدا هستند و هرکدام آثار و تبعات ومختص خود را دارند.

در این مقاله قصد داریم ضمن تعریف دو واژه حضانت و ولایت ، به بررسی انواع ولایت قهری و حدود اختیارات ولی قهری را بررسی نماییم، پس تا پایان با ما همراه باشید.

تفاوت حضانت و ولایت

در واقع حضانت ، تکلیف در نگهداری و سرپرستی کودک است اما ولی کسی است که به حکم قانون اختیار یک یا چند نفر را در قسمتی از امور داشته باشد.

ولایت قهری و انواع آن

در حقوق، ولایت قهری شامل ولایت قهری خاص و عام میشود.

ولی قهری خاص، پدر و جد پدری فرزند است و هر یک از آنها میتوانند برای اولاد تحت ولایت خود و برای زمانی که والدین آنها در قید حیات نیستند، نماینده ای بمنظور اداره ی امور کودک و نگهداری از او تعیین کنند و او را به عنوان وصی در اختیار بگیرد.

 اما در صورت زنده بودن پدر یا پدربزرگ پدری هیچکدام نمیتوانند برای فرزند وصی تعیین کنند.

پس به عبارتی دیگر، در صورت زنده بودن پدر یا جد پدری، ولایت کودک بر عهده آنها است.
هر کدام از آنها میتوانند برای بعد از فوت خود به شرط فوت شدن دیگری، وصی ای تعیین کند تا اداره ی امور طفل را برعهده بگیرد.
درنتیجه، تا زمان زنده بودن هر کدام از پدر و جد پدری، نوبت به وصی نمیرسد.

وصی ای که از طرف ولی قهری منصوب شده است، اگر به نگهداری یا اداره کردن کارها اقدام نکند یا وظایف خود را انجام ندهد، عزل میشود (یعنی خود به خود از این سمت برکنار میشود) با رسیدن به سن 18 سال که سن قانونی است ، فرزند از شمول ولایت خارج میشود.

شرایط ولی قهری در عدم رشد عقلی فرد

رشد حالتی است که فرد درباره ی معیشت و مسائل اقتصادی تعقل و تفکر منطقی دارد.درصورتیکه فرد به جنون دچار شود ، دادگاه فردی را به عنوان قیم برای اداره ی امور مربوط به غیررشد و مجنون انتخاب میکند.که در ادامه به شرایط مختلف عدم رشد و ولایت ولی قهری اشاره نموده ایم:

• اگر طفل رشید نشود و عقل معاش پیدا نکند یا در همان حالت عدم رشد مجنون شود و جنون او ادامه پیدا کند، ولایت قهری پدر و پدربزرگ پدری ادامه پیدا میکند.

در واقع اداره ی امور افراد تا ۱۸ سالگی (مگر آنکه زودتر رشد آنها در دادگاه اثبات شود) ، ولی قهری یا وصی منصوب از طرف آنها است .

• هرگاه بلافاصله بعد از ۱۸ سال، فرد دچار جنون یا سفه ( یعنی عقل معاش خود را از دست بدهد) بشود ، ولایت ولی قهری یا وصی ادامه پیدا میکند.
• زمانیکه بلافاصله بعد از ۱۸ سال، فرد به رشد برسد، ولی مدتی بعد (مثلا در۲۰ سالگی) دچار جنون شود در این صورت از طرف دادگاه قیم انتخاب  خواهد شد .

صغیر ممیز و صغیر غیر ممیز یعنی چه؟

مطابق قانون مدنی، ولی قهری در کلیه ی امور مالی مربوط به کودک ، نماینده ی قانونی اوست و تمام تصمیمات مالی او را میگیرد. در حقوق ایران، صغیر به دو گروه صغیر ممیز و غیرممیزتقسیم میشود.

صغیر ممیز فردی است که درکی از امور اطراف خود دارد. این شخص برای امور خود نیازمند اجازه ی ولی قهری است و اگر قراردادی ببندد، برای صحت آن قرارداد از لحاظ حقوقی نیازمند تأیید ولی قهری است. مگر اینکه یک قرارداد مالی به طور کلی به سود او باشد که در این حالت نیازی به اجازه ی ولی قهری نیست.

برای نمونه، اگر شخصی به صغیر مالی را ببخشد، ازآنجایی که این موضوع تماما برای صغیر منفعت است، نیازی به اجازه ی ولی قهری وجود ندارد .

صغیر غیرممیز طفلی است که درکی از امور ندارد و اعمال مالی و غیرمالی او خودبه خود باطل است. دراینجا تصمیم ولی قهری جایگزین اعمال صغیر غیرممیز میشود.

سفیه نیز تنها برای انجام امور مالی خود نیازمند تأیید و تنفیذ ولی قهری خواهد بود.

درمورد امور غیرمالی طفلی که تحت ولایت ولی قهری است، نظرات متفاوتی وجود دارد .

نکاح و طلاق دو مبحث مهمی هستند که مورد اختلاف فقها و حقوقدانان هستند. ولی با توجه به قانون مدنی، نکاح صغیر در حقوق ایران صحیح نخواهد بود .

حدود اختیارات ولی قهری

اعمال حقوقی ولی قهری بعد از رشد و خروج از ولایت قهری نیز معتبر است، اما در صورت اثبات عدم رعایت مصلحت طفل از سوی ولی قهری، طفل بعد از رسیدن به سن رشد میتواند ابطال آن امر را از دادگاه بخواهد.

برای مثال، فرض کنید که ولی قهری، در ۷ سالگی صغیر، یکی از اموال او را میفروشد.
هرگاه صغیر بعد از رسیدن به سن رشد بتواند ثابت کند که این مال به قیمت بسیار کمی فروخته و انجام این معامله به مصلحت او نبوده، دادگاه میتواند حکم ابطال معامله انجام شده را بدهد .

هرگاه ولی قهری به دلیل عدم رعایت مصلحت طفل، موجب ضرر به او شود، دادگاه میتواند او را برکنار و شخصی را به عنوان قیم برای طفل تعیین کند.

اگر ولی قهری بیمار شود یا به علت کهولت سن نتواند به اداره ی اموال بپردازد،
میتواند شخصی را به عنوان امین تعیین کند.
در غیر این صورت، دادگاه فردی را به عنوان امین به ولی قهری اضافه میکند تا در کنار او به اداره ی امور طفل بپردازد، اما در مواردی که ولی قهری غایب یا در زندان است،
به طور موقت فرد امینی تعیین میشود تا به جای ولی قهری امور را اداره کند .

با توجه به مواد مصرح قانون مدنی، در صورت طلاق والدین، مادر صرفا میتواند نقش حضانت و نگهداری طفل را به عهده  داشته باشد و کلیه ی امور مالی کودک برعهده ی پدر یا جد پدری اوست.

 باید توجه داشت که قوانینی این چنینی ممکن است، حضانت و نگهداری طفل از جانب مادر را با مشکلات متعددی روبه رو کند ، چراکه مادر نمیتواند یک حساب بانکی برای طفل افتتاح کند و در صورت فوت پدر، جد پدری طفل باید به عنوان ولی قهری تمام امور مالی او را به عهده بگیرد.

به طور کلی سه گروه از افراد محجور محسوب میشوند:

• صغیر: در واقع به کودکانی گفته میشود که به بلوغ و رشد نرسیده اند و هنوز قوه ی درک و تشخیص را ندارند و نمیتوانند خوب را از بد و سود را از زیان تشخیص بدهند، لذا حق انجام معامله را ندارند.
• مجنون: مجنون یا همان دیوانه کسی است که قوای عقلانی اش مختل شده است.

جنون دارای درجات مختلفی است، اما بین این درجات مختلف تفاوتی نیست و جنون به هر درجه ای که باشد، فرد محجور محسوب میشود؛ لذا مجنون به، ولی یا قیم نیاز دارد تا به عنوان نماینده ی قانونی او اعمال حقوقی لازم را از سوی او انجام بدهد.

در صورتی که فرزند خانواده ای از دوران بچگی مجنون بوده و بعد از بلوغ نیز ادامه داشته باشد، ولایت پدر و جد پدری بر او، همچنان باقی می ماند.

ولی اگر کودکی وقتی به بلوغ رسیده، مجنون نبوده و از تحت ولایت، ولی خارج شده ( قیم ) باشد، اما بعد از آن، مجنون شده باشد دیگر پدر و جد پدری بر او ولایت ندارند بلکه در این صورت از طرف دادگاه برای او تعیین میشود که ممکن است پدر یا پدربزرگ او به عنوان قیم تعیین شوند.

•  سفیه: منظور ازسفیه یا غیررشید شخصی است که علیرغم اینکه به بلوغ و رشد جسمانی رسیده است، توانایی اداره ی اموالش را ندارد و تصرفات او در اموالش عاقلانه نیست.

 یعنی سفیه اموال خود را در راه های غیرعقلانی مصرف میکند. وقتی رشید محسوب میشود یعنی وقتی فردی به سن بلوغ برسد بر طبق قانون خود به تنهایی میتواند این امور را اداره کند، اما در امور مالی رشد صغیری که بالغ نشده باید ثابت گردد.

آیا میدانید چه تفاوتی میان، ولی و قیم وجود دارد؟

 همانطورکه گفته شد، ولی تنها شامل پدر و جدپدری میشود که اختیارات آنها در قانون گسترده است و حتی شامل برخی امور غیرمالی میگردد؛ فرضا ازدواج دختر باکره باید با اجازه، ولی قهری او صورت بگیرد؛ بنابراین هر یک از پدر و جد پدری میتواند به تنهایی قراردادهایی برای محجور منعقد کند.

مثلاً مال او را بفروشد یا اجاره دهد یا مالی برای او خریداری کند و طرف معامله حق اعتراض و برهم زدن معامله را نخواهد داشت.

قیم هم مانند پدر و جد پدری مسئول اداره امور محجورین است. البته که مسئولیت قیم در جایی است که طفل صغیر یا مجنونی پدرش فوت کرده و یا صلاحیت ولایت را ندارد و جدپدری هم وجود نداشته و شخصی بعنوان وصی هم از سوی آندو برای اداره امور تعیین نشده باشد؛ لذا قیم از سوی دادگاه خانواده محل زندگی شخص محجور انتخاب میشود.

اختیارات قیم محدودتر از پدر و جد پدری است. از این رو برخی از معاملاتی که قیم انجام میدهد نیاز به اجازه از دادستان دارد مانند: فروش و رهن اموالی که قابل نقل و انتقال نیستند مانند زمین و ساختمان و…، انجام معامله ای که درآن محجور به قیم بدهکار میشود وگرفتن وام بدون ضرورت و احتیاج.

موارد سقوط ولی قهری

درست است که پدر و جد پدری همواره مصلحت کسانیکه تحت سرپرستی آنها هستند را رعایت میکنند، اما بعضا پیش می آید که ولی رفتارهایی برخلاف مصلحت محجور از خود نشان میدهد.

در این موارد نمیتوان اختیار اموال و سایر امور کودک را به چنین پدری سپرد؛ بنابراین راهکاری پیش بینی شده که هرگاه، ولی قهری محجور، یا به علتی ممنوع از تصرف شود، حق ولایت او ساقط شده و پس از رفع حجر یا رفع اشکال دوباره حق ولایت بازگردانده میشود.

اگر ولی قهری به علت خیانت یا نداشتن لیاقت لازم در اداره ی امور یا در اثر بیماری و ناتوانی و یا حیف و میل کردن اموال، نتواند اموال محجور را اداره کند و برخلاف وظایف خود عمل کند؛ باتوجه به ماده ۱۱۸۴ قانون مدنی به وسیله دادگاه عزل و
از تصرف در اموال طفل منع میشود و برای اداره امور مالی فرد شایسته ای به
عنوان قیم تعیین میشود .

اگر، ولی قهری به واسطه سن بالا یا بیماری و امثال آن، قادر به اداره امور کسی که بر اوولایت دارد نباشد و شخصی را برای این امر تعیین نکند،
توسط دادگاه خانواده ضم امین میشود ،یعنی دادگاه یک نفر امین را انتخاب میکند تا همراه، ولی باشد و به این ترتیب اختیارات و آزادی، ولی محدودتر میشود.

در این صورت، ولی نمیتواند به تنهایی و بدون موافقت امین معاملاتی برای محجور انجام دهد بلکه باید مشترکاً با، ولی قهری و با موافقت یکدیگر اموال او را اداره کنند.

هرزمان ولی قهری غایب یا در حبس باشد و یا به هر علتی نتواند به امور صغیر و مجنون و سفیه رسیدگی کند و کسی را هم از طرف خود معین نکرده باشد، دادگاه یک نفر امین را به صورت موقت برای اداره ی امور در نظر میگیرد و اگر ولی، وکیلی از طرف خود تعیین کرده باشد، وکیل کارها و امور صغیر را انجام میدهد.ولی طبق ماده ۱۱۹۳ قانون مدنی همین که طفل (صغیر) کبیر شد و به سن بلوغ رسید و رشید شد، از تحت ولایت خارج میشود.

اگر بعداً سفیه یا مجنون شود قیمی برای او تعیین میشود.

نتیجه گیری

بطور کلی ولی قهری خاص به پدر و یا جدپدری قیم گفته می شود و در صورتیکه هیچ یک از این دو در قید حیات نباشند و یا صلاحیت ولایت قیم را بنا به صلاحدید دادگاه نداشته و جانشینی برای خود تعیین نکرده باشند ، دادگاه می تواند ولی را انتخاب کند.

ولایت قهری تا زمانی ادامه می یابد که صغیر توان درک و تصمیم گیری در امور بزرگ زندگی رانداشته باشد و این ولایت تا ۱۸ سالگی بوده و در صورتیکه صغیر رشید شده و رشد عقلی پیدا کند ولایت و سرپرستی صلب خواهد شد.

در صورتیکه صغیر دارای رشد عقلی نبوده ، سفیه یا دچار جنون باشد ولایت ادامه می یابد. همچنین اگر صغیر پس از 18 سالگی دچار جنون شود بنابر تصمیم دادگاه ، ولی برای وی تعیین می شود.

“مشاوران حقوقی (وکیل خانوادگی ) بسیاری در زمینه دعاوی خانوادگی فعالیت دارند که شما می توانید برای رفع مشکل و درخواست خود به آنها مراجعه کنید. یکی از مجموعه های خوب حقوقی که متشکل از بهترین وکیل های تهران بوده ، موسسه حقوقی صدرا است .

شما میتوانید سوالات و مشکلات خود را با مشاوران مجرب این مجموعه درمیان گذاشته و بصورت (رایگان) خدمات مشاوره ای دریافت کنید.”