ضرر به جان و مال انسان‌ھا مسئله‌ی مھمی است کھ در شرع اسلام از آن حمایت به عمل آمده است
و به تبع آن در قانون مجازات اسلامی نیز ھر گونه ورود ضرر و خسارت به سلامتی انسان ھا دارای مجازات دانسته شده است. در این میان دیه و ارش به عنوان یکی از مجازات ھای پیش بینی شده در قانون به حساب می آید که صورت قتل غیر عمدی اشخاص و ھمچنین ورود لطمه به اعضای بدن و منافع اعضای بدن ھر شخصی دیه یا ارش بر شخص مرتکب ثابت خواھد بود. در مواردی حتی ممکن است بھ سبب آن که اجرای قصاص بر فرد مرتکب امکان پذیر نباشد مجازات او از قصاص به پرداخت دیه تبدیل می شود. در این نوشتار به بررسی مفھوم دیه و ارش، موارد پرداخت ، پرداخت کنندگان و سایر موارد قانونی می پردازیم.
دیه چیست؟
دیه یا خون بھا مالی است که بعنوان جبران جنایت وارد شده بر نفس یا عضو ھر انسانی در جنایات وارده بر اشخاص به مجنی علیه یا اولیای دم او پرداخت می شود. بر اساس ماده ۴۴٨قانون مجازات اسلامی؛ دیه مقدر، مال معینی است کھ در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به ھر جھتی قصاص ندارد، مقرر شده است.
بنابراین مطابق با قانون پرداخت دیه به عنوان مجازات بر شخص مرتکب در صورتی ثابت است که برای مثال شخصی به صورت غیر عمد (اعم از جنایت شبه عمد یا جنایت خطای محض)شخص دیگری را یه قتل رسانده است یا در حالتی که شخصی دیگری را به طور عمدی به قتل رسانده باشد اما با رضایت اولیای دم به جای قصاص شخص مرتکب ملزم به پرداخت شود.
ارش یا دیه غیر مقدر چیست؟
ارش یا دیه غیر مقدر مالی است کھ میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می کند. بنابراین در موارد بسیاری مقدار دیه صدمات و جراحات از قبل مشخص نشده است و تعیین آن بر عھده ی قاضی گذاشته شده است.
برای مثال اگر در از بین رفتن قسمتی از عضو نسبت از بین رفتخ مشخص نباشد ارش تعیین می‌شود. مطابق با ماده ی ۴۴٩قانون مجازات اسلامی مصوب ١٣٩٢ارش، دیه غیر مقدر است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و تأثیر آن بر سلامت مجن ٌی علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می کند. مقررات دیه مقدر در مورد ارش نیز جریان دارد مگر اینکه در این قانون ترتیب دیگری مقرر شود.
چه کسانی باید دیه را پرداخت کنند؟
ممکن است در ابتدا گمان کنید کھ مسلما فردی که مرتکب جرم مستلزم پرداخت شده است باید دیه
را نیز پرداخت کند در درجه‌ی اول باید گفت که این گمان شما صحیح است اما باید بدانید که بر
اساس قانون مرتکب جرم تنھا پرداخت کننده ی آن نیست بلکه اشخاص دیگری نیز مسئول پرداخت
دیه ھستند بنابراین در ادامه به این موضوع کھ چھ اشخاصی باید دیه را پرداخت نمایند می پردازیم:
● پرداخت توسط مرتکب:
از آن جا که ھر شخصی مسئول اعمال خویش می باشد باید گفت که در درجھ ی اول پرداخت دیھ بھ شخص زیان دیده بر گردن خود مرتکب جرم است برای مثال حالتی را تصور کنید که شخصی به طور عمدی دیگری را به قتل رسانده است اما اولیای دم به دریافت آن از طرف جانی رضایت داده اند در این صورت مرتکب موظف به
پرداخت است ھمچنین در تصادفات رانندگی و جنایات شبه عمدی خود شخص مرتکب موظف به پرداخت دیه است.
● پرداخت توسط عاقله مرتکب:
عقل در متون فقھی به معنای دیه و منع آمده است و عاقله مطابق با با ماده ی ۴۶٨قانون مجازات اسلامی عبارتند از: پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری بھ ترتیب طبقات ارث است. ھمھ کسانی کھ در زمان فوت میتوانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت می باشند.
در حقیقت منظور از عاقله خویشان مرتکب ھستند که در موارد خاصی بھ جای مرتکب ، آن ھا بھ جھت سھل گیری بر مرتکب جرم کھ بھ طور خطایی جرمی را مرتکب شده است مسئول پرداخت دیه ھستند.
طبق قانون عاقله ی مجرم در موارد زیر مسئول پرداخت دیه از جانب او ھستند:
پرداخت در جرایم خطا محض در صورتی که با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود
بر عھده ی عاقله مرتکب است.
پرداخت در جنایت ھای خطای محض موضحه و بیشتر (جنایاتی که مستلزم پنج صدم
دیھ کامل و بیشتر است) در صورتی کھ با بینھ یا قسامه یا علم قاضی ثابت شده باشد بر عھده
ی عاقله مرتکب است.
پرداخت در جنایات عمدی از نوع قتل که مرتکب بھ دلیل مرگ یا فرار در دسترس
نباشد و اموال او برای پرداخت دیھ کفایت نکند بر عھده ی عاقله ی مرتکب است.- پرداخت در جنایات ارتکابی توسط صغیر و مجنون چھ بھ صورت عمدی یا شبھ
عمدی در صورتی کھ میزان جنایت موضحھ یا بیشتر )جنایاتی کھ مستلزم پنج صدم دیھ کامل
و بیشتر است( باشد بر عھده ی عاقلھ مرتکب است.
پرداخت دیه از بیت المال:
در صورتی که خود مرتکب نتواند دیه را بپردازد و عاقله ای ھم نداشته باشد بیت المال مسئول پرداخت دیه خواھد بود مطابق با ماده ی ۴٧٠قانون مجازات اسلامی؛ در صورتی که مرتکب، دارای عاقله نباشد، یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند آن را در مھلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیت
المال پرداخت می شود. در این مورد فرقی میان دیه نفس و غیر آن نیست.
نتیجه گیری
حفظ جان و سلامتی اشخاص ھمواره مورد توجھ قوانین کشور ھا و شرع مقدس اسلام بوده است به ھمین دلیل اگر اشخاص عمدا و یا بھ طور غیر عمدی و با بی احتیاطی باعث آسیب رساندن به سلامتی افراد شوند ملزم به جبران آن ھستند این جبران خسارت گاھی به صورت قصاص و در مواردی به صورت پرداخت دیه اعم از دیه مقدر یا ارش است. طبق قانون در موارد جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به ھر جھتی قصاص ندارد، مقرر شده است، پرداخت دیه یا ارش به عنوان مجازات قانونی بر مرتکب ثابت است
